Gastblog: Van product naar systeem

Waarom blijft het toch zo’n uitdaging om de omslag te maken naar de circulaire economie? Dit komt onder andere door onze manier van kijken. We hebben geleerd om naar onze omgeving te kijken als een verzameling van objecten. We worden als consument blij als we de beste kwaliteit of het grootste volume tegen de laagste prijs hebben kunnen kopen (of huren). Ons blikveld hoefde lange tijd niet verder te reiken dan het product.

Met de circulaire economie betreden we echter de wereld van de stromen. Deze stromen doorlopen een keten en verbinden ketens onderling. Voor zowel producenten als consumenten stijgt het bewustzijn dat je bij afname of aankoop sterke invloed uitoefent op het ecosysteem dat eraan vast zit. Sterker nog: op het moment van afname of aankoop ben je er onderdeel van geworden. De betaling voor een aangekocht product wordt hiermee een investering in een proces dat meer of minder waarde toevoegt in de hele keten. De afgelopen jaren zie je twee stromingen van bedrijven ontstaan die de deze benadering omarmen; die van de gesloten en die van de open kringlopen.

Gesloten kringlopen 
De circulaire economie bij de grote en gevestigde bedrijven wordt vaak ontwikkeld vanuit een nieuw product of een nieuwe dienst, waaromheen de keten letterlijk wordt gesloten: er worden weer grondstoffen teruggewonnen uit de weer teruggenomen producten. Het nadeel aan deze benadering is dat bedrijven zich vooraf vastleggen om tegen een vastgestelde waarde grondstoffen terug te kopen. Dit terwijl de logistieke volumes hiervan vooraf onbekend zijn en de verwerkingstechniek voortschrijdt. Tegen de tijd van het retour kan het wel eens veel duurzamer en profijtelijker zijn om de grondstof elders af te zetten. Ook kan het zijn dat het eigen proces inmiddels zo is aangepast dat de retourstroom geen waarde meer heeft. De kans is aanwezig dat de circulaire economie daarmee de kwetsbaarheid van bedrijven met gesloten ketens onbedoeld vergroot. Een tweede risico is dat de gesloten keten het productieproces nog hermetischer maakt dan het in de lineaire economie was.

Open ketens
Aan de andere kant van het circulaire spectrum zien we bedrijven die onbevangen een niche veroveren, vaak in bestaande lineaire ketens. Ze deinzen er niet voor terug om daarin met kleine bezetting meerdere diensten en producten tegelijk te voeren. Open source delen is bij hen gemeengoed. De klanten of afnemers worden vaak persoonlijk betrokken in de ontwikkeling van nieuwe producten, maar zijn zelf vaak ook leverancier. Miniaturisering van veel technieken zorgt er bovendien voor dat voor productieprocessen niet langer enorme investeringen nodig zijn. In tegenstelling tot externe aandeelhouders drijven deze bedrijven op investeringen via crowdfunding van bij het bedrijf betrokken particulieren buren en vrienden. De groei ontstaat hier vaak door het lokaal adapteren van concepten in plaats van schaalvergroting.

Een veelgehoord voorbeeld hiervan is het bedrijf Rotterzwam die inmiddels een afvalloze procesketen opgebouwd heeft met 12 verschillende producten en diensten op basis van Rotterdams koffiedik. Ze produceren o.a. oesterzwammen, compostinstallaties en onderzoeken de afzet van enzymen voor een waterzuiveringsbedrijf en smeermiddelen en ingrediënten voor geurbestrijding. Daarnaast bieden ze cursussen, leerwerkplekken en adviezen. De productielocatie BlueCity is inmiddels uitgegroeid tot een ecosysteem van bedrijven die ook onderling hun reststromen uitwisselen, Nederlandse pioniers van de blauwe economie die aantakken op ketens van o.a. hout, kunststof, voedselconsumptie en productie van honing, algen, brood en bier hebben er hun onderkomen gevonden.

De architect binnen een ecosysteem
Toen wij 19 jaar geleden ons bureau onder de naam 2012Architecten opzetten, hadden we voor ogen om een architectuur te maken waarin alle voor een project belangrijke ‘stromen’ (water, energie, gebruikers en materiaal) één geïntegreerd geheel zou vormen. We beschouwden elke ontwerpopgave als een systeem waarvan eerst de stromen werden geanalyseerd. Iedere stroom op zich zou daarbij een cyclische relatie met zijn omgeving en elkaar aangaan. In die tijd was het ontwerpen met duurzame energie- en watersystemen in de duurzame architectuur flink in opkomst. Voor materialen was er nog weinig aandacht. Toen dit duidelijk werd hebben we een ontwerpmethode en de benodigde gereedschappen ontwikkeld. We noemden het: Superuse, het ontwikkelen van afvalstoffen tot bouwmaterialen, met gebruik van zo min mogelijk energie voor transport en verwerking.

Belangrijk aspect bij het ontwerpen met afval is dat de ontwerper goed luistert naar het materiaal. Bestaande materialen hebben zeer specifieke technische en esthetische eigenschappen en vaak is de verkrijgbaarheid nog lang onzeker. Hierdoor kan de ontwerper dus niet van een vorm uitgaan en daar de materialen bij zoeken. Het ontwerp wordt sterk gestuurd door de eigenschappen van het materiaal. Het ontwerp en het bouwproces wordt daarom dynamisch ingericht, waarbij het resultaat voortkomt uit een samenspel tussen betrokken partners, de context, beschikbaar materiaal en het programma. Na bijna 20 jaar is BlueCity momenteel het meest integrale bouwproject waaraan we met Superuse kunnen bijdragen. Omdat niet alleen het afvalmateriaal tot bouwcomponent wordt opgewaardeerd maar ook de stromen die binnen en om het gebouw rondgaan worden meegenomen en de ontwikkelde kennis erover actief wordt gedeeld.

Oogstkaart
Ook voor ons als een bedrijf dat kiest voor open kringlopen en meervoudige waardecreatie is het essentieel dat de ontwikkelde hulpmiddelen en methoden ook beschikbaar moesten worden gesteld voor andere ondernemers. Zodat we hen in staat stellen waarde te creëren met afvalstromen. Superuse Studios bouwde daarom in 2012 het online platform Oogstkaart.nl, waarop inmiddels meer dan 250 veel voorkomende materiaalstromen zijn te vinden. Het stelde ons instaat zelf de reeds bekende bronnen materiaal te inventariseren, maar helpt ook andere ontwerpers om materiaal te vinden en ondersteunt nieuwe circulaire ondernemers om zelf een tussenhandel te starten. Het spreekt vanzelf dat voor de transformatie van BlueCity gebruik is gemaakt van Oogstkaart voor het realiseren van de pas opgeleverde kantoorvleugel. Behalve een spectaculair ontwerp met vele mogelijkheden voor onverwachte nieuwe verbindingen zorgde het voor een CO2 reductie van 70% ten opzichte van een gangbaar ontwerp.

Oogstkaart biedt ook voor u de mogelijkheid om lokaal verbindingen aan te gaan met bedrijven met reststromen en zo onderdeel te worden van het circulaire ecosysteem!

Auteur: Jan Jongert, founding partner & head of research SUPERUSE STUDIOS

Klik hier voor alle blogs van Cirkellab. Zelf circulaire suggesties, vraagstukken of innovaties die als ‘voedingsbodem’ kunnen dienen voor een toekomstige blog, neem dan contact op via info@cirkellab.nl voor de mogelijkheden. Wil je onze blogs en nieuwsbrieven voortaan via de mail ontvangen, schrijf je dan hiervoor in via www.cirkellab.nl.