Blog: Circulaire economie en de arbeidsmarkt: 1.000 banen in de Drechtsteden?!
Industriële revoluties
Bij alle economische veranderingen in de geschiedenis, wisselen de nieuwsberichten tussen angst (voor verlies van banen) en hoop (op nieuwe vormen van werk): dat de “robotisering maakt dat er nooit meer genoeg werk zal zijn voor iedereen” tegenover de nieuwe banen die bijvoorbeeld circulaire economie, biobased, creatieve of smart industrie beloven. Overal zit dikwijls een kern van waarheid in, maar wanneer zullen welke ontwikkelingen écht volume gaan krijgen en (hoe) kan de ene ontwikkeling de pijn van de andere opvangen? Deze veranderingen vinden niet zomaar gelijktijdig plaats en zeker niet met nieuwe banen die dezelfde kwalificaties vragen als de banen die verdwijnen.
Tijdens de eerste industriële revolutie begin 19e eeuw maakte de komst van stoommachines, drukpers en bijvoorbeeld de textielindustrie, dat veel ambachtelijk werk werd vervangen door machinale vervaardiging van producten. Op de arbeidsmarkt verdwenen land- en ambachtswerk en kwamen de mensen van het platteland om in de nieuwe fabrieken te werken. De tweede industriële revolutie zorgde zo’n 100 jaar later met de komst van staal, elektriciteit en aardolie, voor massaproductie en bijvoorbeeld de beroemde lopende band van de T-Ford. Veel fabrieksarbeiders raakten overbodig en dit luidde een periode in van massale werkloosheid en armoede. Als we de tussenliggende oorlogen overslaan, hebben eerst de wederopbouw en later de verdere industrialisering, automatisering en nieuwe organisatievormen voor nieuwe banen gezorgd: in administratieve processen, ICT, managementstructuren en verdere optimalisatie van processen. Met tussenhandel, specialisatie in supply chains, intermediairs, adviseurs en allerhande nieuwe, faciliterende bedrijfstakken.
Automatisering, robotisering en nieuwe organisatievormen
Geholpen door steeds geavanceerder, sneller en globalere automatisering en internet, zien we in de economie van vandaag vooral veranderingen in de organisatie. Veel bedrijfsprocessen zijn/waren nog gebaseerd op (steeds verder geoptimaliseerde) innovaties uit de industriële revolutie en bijbehorende (hiërarchische) organisaties. Naast het feit dat veel administratieve, faciliterende en intermediërende taken verdwijnen door slimmere automatisering en internettechnologie, zien we nieuwe organisatievormen ontstaan met veel minder managementlagen en hiërarchie: zelfsturende teams, flexwerkers en ‘lean’ en ‘agile’ productieprocessen worden mogelijk gemaakt door verdere automatisering, maar vooral ook door hoger opleidingsniveau en zelfstandigheid van medewerkers – die niet meer als fabrieksarbeiders of productieprocessen hoeven te worden aangestuurd of gepland. Het grote succes van bijvoorbeeld Buurtzorg tegenover grote, hiërarchische zorginstellingen is hiervan een van de bekendste voorbeelden.
Zo bezien is het voorlopig niet zozeer de robotisering die (oude) werkgelegenheid bedreigt, maar veel meer een vervolmaking van automatisering die nog volop aan de gang is. Voordat robots (anders dan de robots die bijvoorbeeld een lopende band automatiseren) grootschalig, de echt intelligente processen van mensen kunnen overnemen, zijn we nog wel een paar decennia verder.
Derde industriële revolutie en Internet-of-Things
Er is veel discussie of de huidige tijd nu wel of niet kan worden geduid als een derde industriële revolutie. Met de steeds snellere ontwikkelingen rond internet, technologie, enorm groeiende beschikbaarheid aan informatie, sensortechnologie en de kennis en methoden om al die informatie ook daadwerkelijk toe te passen, zullen ook nieuwe mogelijkheden op allerlei gebieden steeds sneller beschikbaar komen. Over het algemeen wordt die derde industriële revolutie (evenals de twee eerdere) gedefinieerd rond de synergie van nieuwe informatiemiddelen, nieuwe energiebronnen en nieuwe vormen van transport en logistiek. Onder andere Jeremy Rifkin betoogt dat het internet, hernieuwbare energie en onbemande voertuigen die revolutie vorm geven en samenkomen in een nieuw technologie-transformatieplatform, het Internet of Things. Alle, daaruit voortkomende, nieuwe technieken (zoals 3D-printers) maken productie, energie en transport dichterbij en kleinschaliger mogelijk (consumenten worden producenten) tot zelfs een ‘zero marginal cost’ deeleconomie, die we met voorbeelden als Google, Über en AirBnB al vorm zien krijgen.
Circulaire ontwikkelingen
Ontwikkelingen richting circulaire economie en hernieuwbare energie passen bijzonder goed in deze ontwikkeling. Vanuit duurzaam perspectief lopen we tegen de grenzen aan van de beschikbare grondstoffen voor productie en energie. Anderzijds bieden die snel ontwikkelende technologie, kennis en informatie nu de mogelijkheid om zelf (zonder marginale kosten) energie te produceren, producten (samen) veel optimaler te (her)gebruiken en de grondstoffen goedkoop en dichtbij (in oude producten en afval) tot hoge kwaliteit terug te winnen.
Wat betekent dit voor de arbeidsmarkt?
Wat in de angst voor robotisering vooral wordt overgeslagen, is dat al die processen, ontwikkelingen en technologieën nog in de kinderschoenen staan. Ze moeten nog wel even worden (door)ontwikkeld, doordacht, geïmplementeerd en uitgerold.
Veel processen die we in de circulaire economie voor ons zien, staan nog in de kinderschoenen: zo vér als de logistiek van supply chain en productieprocessen is ontwikkeld, is de ‘terugweg’ van retourlogistiek, reparatie, remanufacturing en recycling nog lang niet. Dergelijke activiteiten, processen en optimalisaties zullen allemaal door mensenhanden en -hersens moeten worden vormgegeven en uitgedacht, voordat ze wellicht, over enkele decennia, door robots kunnen worden overgenomen.
Op het gebied van hergebruik, ligt bijvoorbeeld een enorme markt voor reparatie en remanufacturing. In de VS en Engeland al veel verder ontwikkeld, wordt deze onder andere door TU Delft en Innovatie Zuid op een tot enkele miljarden euro’s per jaar geschat, alleen al voor Nederland. Het mag duidelijk zijn dat dit een bedrijfstak is die juist veel arbeidsplaatsen vraagt.
Het denken over circulaire principes rond bijvoorbeeld circulair ontwerp, materiaalgebruik, biobased economie, biobased-chemie, maar ook principes als circulair inkopen en nieuwe businessmodellen staat nog in de kinderschoenen. Hierin lopen Nederlandse bedrijven en wetenschappers voorop en liggen er enorme kansen om Nederland tot ‘circulaire hotspot’ van Europa te ontwikkelen, zoals ook de SER begin dit jaar nog formuleerde en door allerlei partijen inmiddels met vele Green Deals wordt onderschreven.
Eveneens zal de winning van hernieuwbare energie in de vorm van zonnepanelen, windmolens en mogelijke andere nieuwe technieken (die allemaal verbeterd, gemaakt en geplaatst moeten worden), nog voor veel werkgelegenheid zorgen.
Wat ons betreft is de angst voor het ‘weg-robotiseren’ van arbeid nog véél te vroeg en staan we aan de drempel van nieuwe ontwikkelingen die de komende decennia juist veel investeringen en arbeid gaan vragen. Uiteraard wel met de bijbehorende uitdagingen voor het onderwijs, we zullen ons steeds sneller moeten ontwikkelen om die steeds snellere ontwikkeling van technologie bij te houden en mee te komen.
Maar hoe de arbeidsmarkt er ná 2050-2070 uit zal zien, is dan wel heel erg koffiedik kijken en voer voor professionele toekomstdenkers. Laten we er eerst maar eens, met véél handen, voor zorgen dat producten en grondstoffen dan optimaal worden hergebruikt, energie duurzaam wordt opgewekt en ons klimaat nog leefbaar is.
En de Drechtsteden?
Voor onze regio zijn deze ontwikkelingen bijzonder interessant. Naast het feit dat de Drechtsteden een belangrijk knooppunt zijn in de diverse transportstromen, kent de regionale economie een flink aantal bedrijven dat zich bezighoudt op de terreinen die in de circulaire economie steeds belangrijker worden: Behalve afvalverwerking en terugwinning van energie bij HVC, denken we dan vooral aan recycling, reparatie, remanufacturing en nieuwe vormen van grondstoffenwinning in de maritieme sector. Maar bijvoorbeeld ook nieuwe ontwikkelingen op gebied van biobased grondstoffen, biochemie en high tech die zich om de hoek bevinden in Zeeland en West-Brabant.
Op al deze terreinen zal arbeid een belangrijke factor spelen: Retourlogistiek en afvalscheiding zijn nog lang niet zover ontwikkeld (en vervolgens geautomatiseerd) als de ‘heenweg’ van grondstoffenwinning en supply chain management. Ook voor reparatie en remanufacturing zijn de processen nieuw en ingewikkelder dan primaire productie en zal er veel behoefte zijn aan mensen met technisch inzicht en twee rechterhanden, voordat ook dergelijke processen door lopende band of robot-processen echt grootschalig zullen en kunnen worden geautomatiseerd.
Drechtwerk laat dit natuurlijk in de praktijk al jaren zien: Veel reparatie, recycling en hergebruiktoepassingen op kleine schaal, waar vorig jaar nog zo’n 1.800 mensen voor Drechtwerk actief waren! Enerzijds zal de sociale werkvoorziening door veranderende regelgeving worden afgebouwd, maar voornoemde ontwikkelingen betekent ook dat dit werk juist een serieuze economie gaat vormen, Waar de Drechtsteden ook bovenregionaal een belangrijk aandeel kunnen pakken!
Als Cirkellab hebben we deze inzichten dan ook diep in onze visie en missie verankerd: In 10 jaar tijd, 100 innovaties en oplossingen creëren, en daarmee 1.000 banen, leer- of sociale werkplekken realiseren in de Drechtsteden. Het was heel mooi om te zien dat deze visie werd gedeeld door alle deelnemers aan onze handelsmissie op 10 juni 2015, die daaronder ook hun handtekening hebben gezet!
Heeft u nog vragen over dit onderwerp of wilt u hier verder over doorpraten? U kunt contact opnemen via info@cirkellab.nl. Wij staan altijd open voor een kennismaking, brainstorm, workshop of scan om business-modellen en marktkansen omtrent circulaire economie inzichtelijk te maken. Ook bent u welkom bij ons maandelijks Open Lab, de eerstvolgende op vrijdagmiddag 28 augustus, om tevens kennis uit te wisselen met andere ‘spelers’ in de Drechtsteden.
Klik hier voor alle blogs van Cirkellab. Heeft u zelf circulaire suggesties, vraagstukken of innovaties die als ‘voedingsbodem’ kunnen dienen voor een toekomstige blog, neem dan contact op via info@cirkellab.nl voor de mogelijkheden. Wilt u onze blogs en nieuwsbrieven voortaan in uw mailbox ontvangen, schrijf u dan hiervoor in via www.cirkellab.nl. Ook waarderen wij het als u deze blog wilt doorsturen naar mogelijk andere geïnteresseerden in uw eigen netwerk.