Blog: Is er plaats voor afvalverbranding in de circulaire economie?

Dikwijls valt tijdens discussies de vraag over verbrandingsovens in relatie tot de circulaire economie. Is het circulair om afval te verbranden tot energie? Of creëren we een ‘lock-in’, waarbij voldoende afval moet worden geproduceerd om de afvalverbrandingsinstallaties (AVI’s) rendabel te houden?

In een circulaire economie streven we naar optimaal hergebruik van producten en grondstoffen, gevoed door duurzame energie en met oog voor people, planet en profit. Zoals in een eerdere blog terug te lezen is, maken we daarbij onderscheid in biologische en technische kringlopen en zien we in de technische kringlopen soms wel 9 ‘cirkels’. Het winnen van energie uit de verbranding van afval, staat daarbij bijna ‘onderaan de ladder’, vóór verbranding zonder energiewinning of storten van afval.

Afval bestaat niet, maar het is er nog wel…
Verbranden van afval = verbranden van grondstoffen, dat willen we dus niet. We streven naar een zo hoog mogelijke kwaliteit van hergebruik, optimale scheiding en tenminste recycling van alle verschillende gescheiden stromen. In elke grondstofstroom zit immers veel waarde: voor elk product dat je ervan maakt, hoeven geen nieuwe (virgin) materialen uit de grond te worden gedolven, met bijbehorende hoge kosten, energieverbruik, vervuiling en vermindering van voorraden.

Toch is er nog veel afval in de wereld! Een transitie kost tijd – in de definities van Drift zeker 1 of 2 generaties – en het denken en werken aan een échte circulaire economie krijgt pas de laatste paar jaren langzaam (en gelukkig steeds sneller) vorm.

Daarnaast zien we dat de circulaire ontwikkelingen, in elk geval op de schaal van de hele economie, de ‘trappen van de ladder’ volgen: van storten zijn we meer gaan verbranden, in eerste instantie zonder en later met energieopwekking en inmiddels zien we steeds hogere percentages recycling. Bij individuele bedrijven worden soms grote stappen overgeslagen (bijvoorbeeld met tapijttegels van Interface en Desso, of de kleding van DutchAwearness, die met nieuwe productieprocessen 100% hergebruik binnen de eigen keten mogelijk maken).

Nederland is koploper verbranding (met energieterugwinning) en recycling
In Nederland wordt nog nauwelijks afval gestort, maar wordt ons afval minimaal verbrand met energieterugwinning (in de vorm van elektriciteit, warmte of stoom). Daarnaast produceren we (langzaam) steeds minder afval, scheiden we dat afval steeds beter door nieuwe inzamelingsprocessen (voorscheiding) en verbeterde technische mogelijkheden in de nascheiding en zijn de ambities (en regels) met name vanuit Brussel steeds ambitieuzer.

 

Behoefte aan afvalverbranding daalt
Na het einde van de stort, zien we nu een verschuiving van afvalverbranding, naar scheiding en steeds hogere percentages hergebruik. Kortom, de afvalverbrandingsinstallaties lopen langzaam leeg. Goed nieuws dus, we weten steeds meer materialen ‘in de loop’ te houden!

Toch levert deze leegloop ook problemen en dilemma’s op: veel gemeenten hebben aandelen in de lokale AVI’s of lange termijn contracten met vaste afspraken over de levering van afval. Daarnaast leveren veel AVI’s energie in de vorm van elektriciteit, stoom en/of warmte gekoppeld aan warmtenetten, waar huizen, ziekenhuizen en andere gebouwen mee worden verwarmd. En de efficiency-prestaties van een AVI gaan hard omlaag als de verbrandingsoven niet voldoende ‘vol’ kan draaien.

Vanuit duurzaam oogpunt worden daarom vaak zorgen uitgesproken over een dreigende ‘lock-in’: dat we voldoende afval moeten blijven produceren om de AVI draaiende te houden, zowel uit financieel belang (bijvoorbeeld van een gemeente) als om de verwarming van huizen en gebouwen draaiende te houden. Sommige warmtenetten zijn té afhankelijk van één AVI of kolencentrale, waardoor sluiting van een centrale ook het einde van de warmte aan het net en de aangesloten woningen zou betekenen…

Nederland grondstoffenrotonde
Inmiddels wordt steeds meer afval uit andere Europese landen geïmporteerd, om in Nederlandse AVI’s te verwerken. Bij HVC in Dordrecht is dit het geval vanuit Engeland. Op het eerste gezicht een onprettige gedachte: gaan we alle viezigheid van Europa naar Nederland halen? Echter, afval = grondstof, en met de eerdere grafiek over Europese afvalverwerking in gedachten kunnen we wellicht beter Europees afval in Nederland verbranden met energieterugwinning, dan dat het in andere landen wordt gestort.

Nederland heeft al vaker de ambitie uitgesproken om ‘grondstoffenrotonde’ of ‘circulaire hotspot’ (begrippen die in een andere blog nader aandacht krijgen) van Europa te willen zijn. Onze positie als kampioen verbranden en recyclen biedt enerzijds de mogelijkheid om de AVI’s rendabel te kunnen afschrijven – bouw er vooral geen nieuwe bij! – en tegelijkertijd onze recycling-industrie verder te laten groeien, door waardevolle grondstoffen ook uit buitenlands afval terug te winnen. De onlangs ingevoerde verbrandingsbelasting laat deze mogelijkheid daarom nadrukkelijk open.

En warmtenetten, zijn die wel circulair?
Zoals eerder opgemerkt, zijn warmtenetten vaak direct gerelateerd aan de AVI. Ook al draaien de AVI’s misschien nog een tijdje door op buitenlands afval, dan nog zal het warmte-aanbod vanuit AVI’s aan warmtenetten in de toekomst gaan opdrogen. Zijn warmtenetten dan ook al niet circulair?

Voor een theoreticus makkelijk te beantwoorden: overtollige warmte (de basis van elk warmtenet) is bijna per definitie het resultaat van inefficiënte processen. Waarom voer je méér energie aan een proces dan je nodig hebt, dat vervolgens via overtollige warmte wordt afgestaan?

In de praktijk is er echter bij veel (industriële) processen (nu nog) geen andere mogelijkheid: denk aan het smelten van staal, produceren van kunststoffen of andere processen. Zelfs de gloeilamp, die véél warmte produceerde, is pas de afgelopen jaren definitief vervangen door LED-lampen – die praktisch geen warmte meer afgeven.

Vanuit de transitiegedachte – verandering van dergelijke processen kost tijd, in de industrie zeker 30 tot 60 jaar – en de innovatieve uitdagingen, kunnen we er vanuit gaan dat de industrie zeker nog wel enkele decennia overtollige warmte blijft produceren. Bovendien zijn de ontwikkelingen van WKO (warmte-koude-opslag) en geothermie (aardwarmte van grotere diepte) zeer hoopgevend.

Maak warmtenetten toekomstbestendig! Of zijn ze straks overbodig?
Naast deze analyse over het circulaire gehalte van de AVI, een oproep: maak warmtenetten toekomstbestendig! Afhankelijkheid van AVI’s (zie hierboven) is even risicovol als afhankelijkheid van fossiele energiecentrales. Zorg ervoor dat de warmtenetten, zowel technisch als economisch, mee kunnen in de transitie: aansluiting op restwarmte van de industrie, voorbereid op WKO, diepe geothermie of mogelijke nieuwe technieken. Elk warmtenet zal daarbij z’n eigen haalbare of onhaalbare businesscase kennen.

Huizen en gebouwen worden in toenemende mate energieneutraal: isolatie, eigen opwek van energie en lokale WKO’s maken dat de discussie over verplichte aansluiting van huizen op warmtenetten hoog oploopt: de kosten worden vaak evenredig verdeeld over alle aansluitingen, terwijl sommige huizen helemaal geen externe warmtelevering meer nodig hebben!

Ook de afname van warmtenetten is dus in het geding: alleen de levering aan continue warmtevragers, zoals bijvoorbeeld zwembaden, ziekenhuizen of bedrijven met warmtebehoefte zal op lange termijn gegarandeerd zijn. Zorg dus ook voor een businesscase aan de kant van de afnemers. Huishoudens hebben het straks – in energieneutrale woningen – amper nog nodig. Maar over warmtenetten in een toekomstige blog wellicht meer…

Ook in de regio Drechtsteden zijn deze vragen natuurlijk zeer actueel en zoeken de stakeholders naar evenwicht in belangen, duurzaamheid en oog voor de toekomst. Laten we vooral met elkaar in gesprek blijven over de ontwikkelingen die op ons afkomen, de kansen die – nieuwe – technologie biedt en de mogelijkheden om de transitie zo schoon, efficient en snel mogelijk met elkaar door te maken!

Wilt u verder doorpraten over dit onderwerp? U kunt contact opnemen via info@cirkellab.nl. Wij staan altijd open voor een kennismaking, brainstorm, workshop of scan om business-modellen en marktkansen omtrent circulaire economie inzichtelijk te maken. Ook bent u welkom bij ons maandelijks Open Lab, de eerstvolgende op vrijdagmiddag 28 augustus, om tevens kennis uit te wisselen met andere ‘spelers’ in de Drechtsteden.

Klik hier voor alle blogs van Cirkellab. Heeft u zelf circulaire suggesties, vraagstukken of innovaties die als ‘voedingsbodem’ kunnen dienen voor een toekomstige blog, neem dan contact op via info@cirkellab.nl voor de mogelijkheden. Wilt u onze blogs en nieuwsbrieven voortaan in uw mailbox ontvangen, schrijf u dan hiervoor in via www.cirkellab.nl. Ook waarderen wij het als u deze blog wilt doorsturen naar mogelijk andere geïnteresseerden in uw eigen netwerk.