Blog: De verschillende schaalniveaus in een circulaire economie

Wij als Cirkellab krijgen geregeld de vragen: Waarom zetten jullie in op de regio? Maken jullie het daarmee niet erg lastig voor jezelf met zo’n relatief klein werkgebied? In hoeverre is de regio relevant voor bedrijven die hier gevestigd zijn, maar (inter)nationaal opereren? Voor ons is dit echter een bewuste en weloverwogen keuze omdat we ervan overtuigd zijn dat circulaire economie kansen biedt, juist ook voor een regionale economie. In deze blog leggen we uit dat er verschillende mogelijkheden en kansen per schaalniveau zijn – in Europees, landelijk en regionaal verband – voor een circulaire economie. En dan blijkt dat kiezen voor een regio als de Drechtsteden, meer dan een logische keuze is!

Naar een vernieuwende economie
Nog niet zo lang geleden werd volop ingezet op globalisering en outsourcing. Bedrijven komen daar inmiddels – om verschillende redenen – toch (deels) weer op terug. Regelmatig komen er nieuwsberichten langs van bedrijven die hier behoorlijk ‘last’ van hebben. Denk aan de modeketen CoolCat nog niet zo lang geleden die door minister Ploumen werd verweten geen verantwoordelijkheid te willen nemen voor arbeidsomstandigheden in de kledingindustrie. Zo heeft een bedrijf weinig tot geen zicht op wat er verder in de keten plaatsvindt. Aansturing en controle op werkzaamheden aan de andere kant van de wereld werkt toch anders, dan wanneer je elkaar regelmatig letterlijk in de ogen kunt kijken. Nog los van de vraag tot hoever onze maatschappelijke en ecologische verantwoordelijkheid reikt en hoe een bedrijf hier vat op kan krijgen.

In een eerdere uitzending van Tegenlicht ‘De macht aan de stad’ werd een pleidooi gehouden om meer regie aan de steden te geven: zij bruisen van energie, optimisme en daadkracht in tegenstelling tot logge overheden. Waar landelijk overheden falen (en ook de EU heeft de laatste tijd wat klappen gehad….), worden problemen en uitdagingen – op het gebied van milieu, armoede, voedsel en zorg – op stedelijk niveau sneller en samen met de mondige en zelfredzame burger opgelost. Daarnaast maken innovatie en nieuwe technieken, zoals 3D-printers, meer en meer mogelijk op lokaal niveau (zo worden consumenten producenten, ofwel ‘prosumenten’) en is er een trend naar gelijkwaardige samenwerking, korte lijntjes, transparantie en co-creatie.

Economisch zien we dat deze ontwikkelingen een nieuwe vorm van regionale specialisatie voeden, naast de globaliserende wereldeconomie, ook wel ‘glocalisering’ genoemd. Die deelse wederkeer naar regionalisering/lokalisering betekent niet dat er muren om een regio of stad neergezet worden om te streven naar een alomvattende zelfvoorzienendheid – voor de mensen die er direct schrikbeelden bij hebben van een Cuba of Noord-Korea – maar wel dat die kansen gepakt worden die er zijn op dat schaalniveau. Om genoemde redenen wordt het nog vele malen belangrijker om een stevig economisch profiel neer te zetten als regio, ook voor de Drechtsteden. En dan moeten we die bescheidenheid toch echt loslaten…

Europese en nationale kansen*
Zowel op Europees als nationaal niveau liggen er kansen op het gebied van voorzieningszekerheid van grondstoffen, werkgelegenheid en milieu in een circulaire economie. Afhankelijk van de schaal zullen zij op een andere manier effect hebben. Op dit moment is Europa sterk afhankelijk van de import van grondstoffen. Europa als geheel is voor 54 schaarse en economisch belangrijke materialen voor 90% afhankelijk van import van grondstoffen buiten Europa. Nederland haalt gemiddeld 68% van zijn grondstoffen uit het buitenland. Wat zouden deze cijfers zijn voor onze regio of uw eigen bedrijf?

In een circulaire economie worden grondstoffen langer in de economie gehouden waardoor de afhankelijkheid en de kosten afnemen. Nederland heeft hiervoor een uitstekende positie, met een lange traditie van gescheiden inzameling, hoog niveau van recycling en zeer goede logistiek. Hierdoor liggen er kansen voor het bereiken van (nog) hogere percentages, daardoor hoogwaardiger hergebruik en een spilfunctie in Europa.

Door een grotere focus op hergebruik, reparatie en terugwinning van grondstoffen, zien we bovendien dat een circulaire economie veel banen oplevert. In Nederland kan de totale marktwaarde van kansen binnen de circulaire economie oplopen tot €7.3 miljard per jaar, wat vergelijkbaar is met 54.000 banen (TNO, 2013).

Loonkosten waren en zijn vaak de voornaamste reden voor bedrijven om activiteiten buiten Nederland en Europa onder te brengen. Tegenwoordig worden echter de totale ketenkosten steeds belangrijker (denk aan energie-, transport- en milieukosten) en beschikbare kennis (bijvoorbeeld de stad Eindhoven met haar hightech profiel), waardoor nearsourcing aantrekkelijker wordt en voor banengroei kan zorgen. Gunstige vestigingsfactoren en inzetten op de Nederlandse topsectoren die relevant zijn voor een circulaire economie, bieden grote kansen. Tegelijkertijd kan een verschuiving in belasting van arbeid naar grondstoffen (waarmee recht wordt gedaan aan de externe kosten die nu door de samenleving worden gedragen) de transitie naar een circulaire economie en bijbehorende werkgelegenheid enorm versnellen.

Bovendien – bij hergebruik van grondstoffen binnen Europa (en Nederland) – zullen er minder negatieve effecten zijn op het milieu door onder andere minder delving en winning (een effect buiten Europa), minder milieueffecten bij productie, storten en verbranden. Ook zullen gesloten kringlopen instandhouding van natuurlijke hulpbronnen opleveren.

Regionale en lokale kansen*
Hoe de eerder genoemde kansen op dit niveau precies uitwerken, is afhankelijk van de lokale en regionale situatie. Enerzijds zal dit bestaan uit activiteiten die in elke regio plaatsvinden (zoals inzameling, verwerking en recycling van lokale afvalstromen), anderzijds uit de specifieke kwaliteiten van die regio. In elke regio zullen immers materiaal- en productiestromen anders zijn samengesteld en anders lopen. Hoe duurder het is om materiaal te verplaatsen en hoe meer er van is, hoe groter de kansen en prioriteiten zijn om een kringloop lokaal te sluiten. Uiteraard interessant om nader te bekijken voor welke materialen dit geldt in de Drechtsteden, naast energie en water waar dit sowieso voor opgaat. Zijn er bijvoorbeeld kansen voor een hub voor opnieuw te gebruiken grondstoffen zoals een bouwmarkt met tweedehands materialen? Of juist grootschalige reparatie- of upcyclingcentra van producten of componenten? Of worden onze supermarkten een schakel rond restproducten waar je statiegeld voor je oude smartphone en ander waardevol afval krijgt?

Snelle winst is bovendien te behalen met het uitwisselen van industriële reststromen van bedrijven dicht bij elkaar. Hoe complexer de materialen, productonderdelen en producten hoe relevanter een ander schaalniveau is om een kringloop te sluiten. In laatstgenoemde is echter wel een lokale reparatie of inzamelinfrastructuur van deelstromen van belang (Circulair Buiksloterham, 2015). Volgens de Franse consultant Le Moigne (2015) zijn er vier hoofdrichtingen te onderscheiden voor steden en regio’s in een circulaire economie: het inzetten op een regio zonder afval (bijvoorbeeld de gemeente Groningen heeft ambities benoemd om te komen tot een afvalloze stad) , het versterken van de deeleconomie, het inzetten op zelfvoorzienendheid en het stimuleren van symbiose tussen industriële reststromen. Een goed voorbeeld van laatstgenoemde is de stad Kalundborg in Denemarken waar bedrijven energie, water, verschillende grondstoffen, vliegas, slib en kennis uitwisselen. Lessen voor bedrijven(terreinen) hier!

Een andere dimensie is het sluiten van met name de korte kringloop van voedselafval en ander organisch afval. Op dat vlak zou meer vanuit ‘zones’ gedacht kunnen worden om circulaire strategieën te bepalen voor een regio, stad of wijk (Circulair Buiksloterham, 2015). Want in een dichtbevolkt gebied zijn andere mogelijkheden dan in een industrie- of natuurgebied.

Wat het wellicht ingewikkeld maakt om precies de economische kansen voor een circulaire economie inzichtelijk te maken, is dat er tevens andere mogelijkheden zijn per specifieke sector en materiaal (en dus ook voor een bedrijf zelf). De specifieke business kansen van een circulaire economie voor bedrijven passeren in een andere blog uitgebreid de revue.

De grondvesten van de circulaire economie zijn nog redelijk vers. Op allerlei vlakken zijn er (vervolg)onderzoeken én praktijkervaringen nodig om benodigde kennis te verzamelen. Uiteraard met oog op het verzilveren van deze inzichten in ‘real life’. En dan komt de Drechtsteden om de hoek kijken, want juist op het regionale en lokale niveau krijgt een circulaire economie zijn beslag.

Wat betekent dit voor de Drechtsteden?
In de regio Drechtsteden ligt zeker potentieel voor een circulaire economie, in een recent onderzoek ‘Dordtzaam’ heeft Urgenda hier een eerste aanzet toe gegeven. Naast de prachtige natuur van de Biesbosch en de strategische ligging, kent de regio relatief gezien veel (maak)industrie, is sterk in onder andere de maritieme sector, bouw en transport, maar daardoor ook (direct en indirect) afhankelijk van ruwe grondstoffen. De risico’s die de industrie hiermee kent (stijgende prijzen en afnemende kwaliteit door moeilijker ontginbare mijnen) kunnen we keren tot kansen: met meer en hogere kwaliteit hergebruik kan de regio in veel grotere mate in de eigen vraag voorzien en nieuwe economische impulsen opleveren. Op sociaal gebied kent de regio een hoger dan gemiddeld percentage laaggeschoolde beroepsbevolking en relatief weinig banen. Ook hier bieden de risico’s kansen: juist in de circulaire economie hebben we veel menskracht nodig in reparatie, onderhoud, herontwerp, hergebruik, recycling en innovatie. Cirkellab onderzoekt op dit moment deze circulaire kansen voor de gemeente Dordrecht. Uiteraard zullen we hier in een later stadium uitgebreid over communiceren. In gesprek met bedrijven en overheden in onze regio zien we in elk geval een boel kansen!

Heeft u nog vragen over dit onderwerp of wilt u hier verder over doorpraten? U kunt contact opnemen via info@cirkellab.nl. Wij staan altijd open voor een kennismaking, brainstorm, workshop of scan om business-modellen en marktkansen omtrent circulaire economie inzichtelijk te maken. Ook bent u welkom bij ons maandelijks Open Lab, de eerstvolgende op vrijdagmiddag 28 augustus, om tevens kennis uit te wisselen met andere ‘spelers’ in de Drechtsteden.

Klik hier voor alle blogs van Cirkellab. Heeft u zelf circulaire suggesties, vraagstukken of innovaties die als ‘voedingsbodem’ kunnen dienen voor een toekomstige blog, neem dan contact op via info@cirkellab.nl voor de mogelijkheden. Wilt u onze blogs en nieuwsbrieven voortaan in uw mailbox ontvangen, schrijf u dan hiervoor in via www.cirkellab.nl. Ook waarderen wij het als u deze blog wilt doorsturen naar mogelijk andere geïnteresseerden in uw eigen netwerk.

*Deze informatie is deels afkomstig uit het rapport ‘Circulaire economie: van wens naar uitvoering’, Raad van de leefomgeving en infrastructuur (2015).